قلعه بیرجند قدیمی ترین بنای تاریخی شهر بیرجند
برای اولین بار نام بیرجند در اسناد مکتوب معجم البلدان قرن هفتم هجری قمری آمده است که این شهر را زیباترین بلدیه قهستان معرفی کرده است، همچنین سیاحان و مورخانی چون مارکوپلو، یاقوت حموی، مقدسی حمدالله مستوفی و حافظ ابرو در کتابهای خود از این شهر به نوعی یاد نموده اند.
نام اصلی این شهر از دیرباز بیرجند بوده که به صورت‌های بیرجند، برجن، برکند و بیرگند نیز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است. بیرجند مرکب از دو جزء "بیر" و "جند" است که هردو بخش آن در پارسی باستان واژهای مستقل و دارای معنا و مفهوم اساطیری وتاریخی میباشد که این دو جزء هم معنی " شهر طوفان" یا "شهر صاعقه" را میدهد.
کشفیات اخیر باستان شناسی در منطقه بیرجند حاکی از این است که نواحی مربوطه مزبور علاوه بر اینکه محل سکونت یا معبر انسان ها در پیش از تاریخ بوده ردپای قوم ساگارتی یکی از اقوام کوچ نشین پارسی را نیز در خود به یادگار گذاشته است.که نمونه بارز آن کهنترین اثر کشف شده بیرجند به نام سنگ نگاره لاخ مزار کوچ میباشد که برآن نقوشی پیش از تاریخ، علائم پیکتوگراف یا تصویری و کتیبه ها و نقوش ساسانی حکاکی شده که علاوه برآن کتیبه های خط عربی نیز قسمتی از نگاره های سنگ را به خوداختصاص داده است.
قرائن و شواهد نشان دهنده این است که آبادانی و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده است که تقریبا تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را در برداشته است.
یادمان های تاریخی بی شمار در این شهرنشانگر خانه های گلی و گنبدی شکل، کوچه های پیچ در پیچ و سابات ها که حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد.
کاروانسراهای پرجنب و جوش، قراول خانه های بیدار می باشد. با توجه به همه این عوامل بر شناخت گذشته شهر با عناصری چون میدان های کوچک، آب انبارهای قدیمی،مساجد و حمام های عمومی میسر می گردد که روی هم رفته شهر بیرجند دارای 19 محله معتبر و مهم بوده است.
احداث بناها در مجتمع شهری حالتی هماهنگ دارد که در اکثر آنها میان سرا، هشتی، سردرهای تزئینی و ساده، پیشطاق و سکوهای دو طرف سردر بکار رفته است که از اجزاء دیگر معماری می توان به بادگیر و گنبد کلاه فرنگی و بخش مهم بنا یعنی حوض خانه اشاره نمود.
قلعه بیرجند
قلعه بیرجند قدیمی ترین بنای تاریخی شهر بیرجند و یادگاری از دوره صفویه است که بر روی تپه های مرتفع ماهواره ای غرب این شهر بنا شده و کاربرد نظامی داشته است.این قلعه از دوره صفویه تا قاجاریه مردم بیرجند را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می کرده است.
البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.
قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.
این قلعه دارای 7 برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.
در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.
قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی میباشد. این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آن ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.
در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.
این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد.
بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند.
روزنه‌هایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر میباشد و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده، دیوار بنا با فرم آمده آن همچنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر میدهد.
این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.
http://www.emruzi.com/upc.php?file=1...30747049_6.jpg
http://www.emruzi.com/upc.php?file=1...eh-birjand.jpg
http://www.emruzi.com/upc.php?file=1...h-birjand4.jpg
http://www.emruzi.com/upc.php?file=1...h-birjand2.jpg
مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی
یکی از بناهای تاریخی بیرجند است این بنا در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده که از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده‌اند. در مرکز این بنا که محل حکمرانی حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه بر می شود حوض خانه با ویژگی‌های معماری جالب توجهی وجود دارد که در حال حاضر استانداری خراسان جنوبی در مجاورت این بنا قرار دارد.
این مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودی ، اصطبل ، حمام ، خمخانه، بخش اداری، تالار تشریفات ، استخر وغیره است.
قدیمی ترین بخش این مجموعه در شرق آن واقع است که در زمان حشمت الملک در دو طبقه ساخته شده و اکنون به کتابخانه و معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص داده شده است. بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به عنوان موزه های باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می‌شود. آخرین بخش مجموعه که با عنوان بخش اداری ساخته شده درغرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهروی طویل با اتاق هایی در دو طرف است.
http://www.emruzi.com/upc.php?file=1...556_182261.jpg
مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه در داخل بافت قدیمی شهر بیرجند قرار دارد که تک ایوانی بوده و هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط، حجره های دور تا دور حیاط شاه نشین و حمام از متعلقات این بنا است.
سر در ورودی بنا دارای طاق جناغی با تزئینات مقرنس میباشد. بنای شوکتیه در سال 1312 قمری به منظور برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم ساخته شد و در سال 1326 ه.ق اولین مدرسه جدید بیرجند در آن تاسیس شده است.
http://www.emruzi.com/upc.php?file=1...5827448_01.jpg
