زاینده رود ، زنده رود ، رودخانه ای که دیگر زنده نیست

✅رودخانه‌ای که دیگر زنده رود نیست!
☜قسمت اول


«زاینده رود» بزرگ ترین رودخانه فلات مرکزی ایران از زردکوه بختیاری سرچشمه می گیرد و پس از گذر از دره ها‌ و تنگه های زاگرس که در امتداد قلمرو بختیاری است به کشتزارها و شالیزارهای «لنجان» و باغ های «ماربین» می رسد و وارد شهر اصفهان می شود. پس از ترک اصفهان و گذر از مناطق خشک به شهر «ورزنه» می رسد. از این شهر به بعد، ۱۳ کیلومتر پس از پل ورزنه به دو روستای متروک «شاخ میان» و «شاخ کنار» می رسد. در گذشته این دو روستا از بندی سنگی از آب زاینده رود برای سیراب کردن زمین های کشاورزی خود استفاده می کردند. از این بند سنگی ویران شده رودخانه پس از شش کیلومتر به دهانه تالاب «گاوخونی» می رسد. بند سنگی شاخ ‌کنار حدود صد سال پیش توسط مردم ورزنه با سنگ ‌های کوه سیاه و ساروج برای جمع ‌آوری آب و هرز آب ‌های روان احداث و سپس دو «مادی»۱ از کنار زاینده ‌رود به سمت مزارع شاخ میان و شاخ کنار حفر شد.با آبگیری سد زاینده ‌رود در اواخر دهه ۱۳۴۰ و کاهش آب ورودی به تالاب گاوخونی، زمین‌ های شاخ میان و شاخ کنار خشکید.
روزگاری کشاورزی در مزارع اطراف گاو خونی
‌بسیار پر رونق بود و پنبه یکی از اصلی ‌ترین محصولات این مزارع به شمار می‌رفت، اما امروزه بسیاری از روستاهای اطراف باتلاق یا متروکه‌ شده اند یا در بیشتر روستاها کشاورزان به سختی امرار معاش می‌‌کنند.
رودخانه «کارون» نیز مانند زاینده رود از زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد. کارون از دامنه‌های جنوبی سرازیر شده و سپس به سمت غرب می‌رود و در نهایت به «اروند رود» می‌ریزد،‌ ولی زاینده رود از دامنه‌های شرقی سرازیر می‌شود و در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد. یکی از چشمه‌هایی که سرشاخه‌های هر دو رودخانه را به طور مشترک آب دهی می‌کند «چشمه کوهرنگ» (چشمه عمودی) است. این چشمه از یک تونل طبیعی خارج شده و با چشمه «شیخ علی خان» یکی می‌شود و در نهایت آب کوهرنگ را تشکیل می‌دهد که یکی از سرشاخه‌های مهم رود کارون است.
سلجوقیان در قرن چهارم هجری به منظور افزایش آب زاینده رود این ایده را در سر پروراندند که کانالی به وجود بیاورند تا از آب کوهرنگ بهره گیرند، اما این فکر عملی نشد. پس از آن شاه عباس دوم از یک مهندس فرانسوی به نام «دوشنه» درخواست کرد تا این طرح را عملی کند، اما این مهندس فرانسوی پس از حفاری در کوه و آماده کردن مقدماتی برای تونل مصنوعی به منظور سرریز کردن آب کوهرنگ به سرچشمه‌های زاینده رود، به دلیل مخالفت امرا و بزرگان دولت عباسی از ادامه کار دست کشید و در نهایت این طرح در آن زمان به پایان نرسید تا این که در سال ۱۳۲۷ ادامه حفر تونل کوهرنگ توسط شرکت حفاری کوهرنگ آغاز شد و پس از پنج سال تلاش مداوم به پایان رسید و آماده بهره برداری شد. آب خارج شده از این تونل با بستر رودخانه «چلگرد» که ابتدای زاینده رود است حدود ۶۰ متر اختلاف سطح دارد. به همین دلیل یک آبشار مصنوعی ایجاد شده است.
دریاچه سد زاینده رود با حجم ۱۴۷۰ میلیون مترمکعب و مساحتی حدود ۵۴ کیلومتر مربع در ارتفاع ۲۰۶۳ متری از سطح دریا در شرق رشته کوه‌های غربی زاگرس قرار دارد. سد زاینده رود در مرز استان‌های اصفهان و چهار محال بختیاری در حدود ۱۱۰ کیلومتری شمال غربی شهر اصفهان واقع شده است.جهت شیب عمومی‌از غرب به شرق و از اطراف به سمت دریاچه سد است. عمده ترین سنگ‌های حوضه دریاچه سد را آهک، مارن و گنگلومرای بختیاری تشکیل می‌دهند. نوع خاک‌ها در محدوده سد زاینده رود بیشتر لومی‌ رسی است.
زاینده رود در گذشته به نام‌های «زنده رود» و «زرین رود» شناخته می‌شد؛ با این وجود چند سالی است که استان اصفهان با خشکسالی پیاپی مواجه است. در حال حاضر با توجه به خشکی فصلی زاینده رود ظرفیت آب دهی چاه‌‌های آب شرب به شدت کاهش یافته است و ظرفیت سد زاینده رود که حدود
یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب بود هم اکنون به ۱۶۹ میلیون مترمکعب رسیده است.

ادامه دارد ... ☟☟

✅رودخانه‌ای که دیگر زنده رود نیست!
☜قسمت دوم


اگر تراز سد زاینده ‌رود از میزان فعلی کاهش یابد، حتی تأمین آب شرب نیز با مشکل مواجه می‌‌شود.اگر در زاینده رود آب جاری نباشد، ارزش مهم گردشگری شهر اصفهان که ارزش اقتصادی نیز دارد از دست می‌رود.
فاضلاب‌های خانگی، زه آب‌های کشاورزی، زباله‌های خانگی و صنعتی، فاضلاب‌های ‌شهری، سیلاب‌ها و روان آب‌های شهری از عوامل آلودگی این رودخانه هستند.ورود آلاینده‌های صنعتی از جمله کارخانه ذوب آهن به زاینده رود و تالاب گاوخونی خطر بالقوه برای منطقه به شمار می‌رود. تالاب گاوخونی در پایاب رودخانه زاینده ‌رود قرار دارد. در حال حاضر تالاب گاوخونی خشک است و فقط در نیزارهای دلتای ورودی و یکی از نهرهای ابتدای تالاب به نام شاخِ کوه سیاه، مقدار کمی‌آب وجود دارد که از منابعی مانند زه آب‌های کشاورزی، پساب فاضلاب و مقدار قابل توجهی از یکی از چاه‌های ارتزین منطقه که آب خروجی آن قابل کنترل نیست و به تالاب می‌ریزد، فراهم می‌‌شود. با این وجود هیچ کدام از این‌ها، منابع پایدار تأمین تالاب نیستند. می‌‌توان گفت یک درصد از مساحت تالاب شامل نیزارهای ورودی اندکی آب دارد و ۹۹ درصد دیگر خشک است. با این شرایط اگرآب تالاب به کلی قطع شود و میزان آلایندگی بیش از حد مجاز باشد، تالاب مکانیسم خودپالایی را از دست می‌‌دهد. به ویژه اگر تالاب به سمت خشک شدن نیز حرکت کند، خاکی که در بستر تالاب وجود دارد تبدیل به منشاء گرد و غبار سمی‌و آلوده می‌‌شود. در چنین مواقعی گردریزهای خطرناک در تمامی‌منطقه بیداد خواهند کرد.
کمیت سمی‌رسوبات تالاب گاوخونی، خطرناک و سرطان ‌زا گزارش شده اند
که در صورت تبدیل این رسوبات سمی‌به ریز گرد نه فقط مردم استان اصفهان بلکه سایر استان‌های هم‌ جوار نیز با خطر جدی رو به ‌رو خواهند شد.
در سال ۱۳۷۲ کانال زه کشی برای انتقال پساب کارخانه ذوب آهن برای جلوگیری از ورود آن در زمین‌های اطراف زرین شهر احداث شد و از آن زمان این پساب از طریق این کانال وارد رودخانه زاینده رود می‌شود، همچنین پساب شهری زرین شهر با دبی زیاد از طریق همین کانال به زاینده‌ رود می‌‌ریزد.آب فاضلاب اصفهان سرانجام به سمت باتلاق گاوخونی روان می‌شود؛ فاضلابی که از چندین حوضچه‌ تصفیه می‌گذرد و پس از طی مسیری طولانی به باتلاق می‌‌ریزد.حدود دو تا سه کیلومتر از طول کانال زه‌کش از اراضی صحرای «زیرآب» لنجان۲ عبور می‌کند که تأثیرات منفی خود را دارد. طبق گزارشات سال گذشته شبکه بهداشت شهرستان لنجان در بدن ماهی‌‌های پرورش یافته نیز سموم صنعتی و شهری یافت شده است.
آب خروجی از ایستگاه‌های پرورش ماهی آلوده به سموم مختلف از جمله قارچ کش‌ها است که در نهایت به زاینده رود برمی‌گردد و این نیز یکی دیگر از عوامل آلوده کننده آب زاینده رود به شمار می‌رود. پساب استخرهای پرورش آبزیان با افزایش غلظت مواد جامد معلق و مواد آلی محلول، کاهش سطح اکسیژن محلول، ایجاد حالت بی هوازی، افزایش غلظت نیترات و فسفات را به دنبال دارد.
همچنین به دلیل استفاده نادرست از کودهای شیمیایی و آبیاری به شیوه غرقابی، هرز آب‌های کشاورزی دارای مواد محلول، پسماندهای گیاهی و مواد آلی هستند که افزایش املاح و شوری، کاهش فرآیند فتوسنتز، تولید اکسیژن محلول و افزایش مواد مغذی را به دنبال دارند و باعث بر هم خوردن توازن حیاتی و شرایط فیزیکی و شیمیایی آب رودخانه می‌شوند.
به این علت که آب حاوی رسوبات، مواد مغذی بسیاری برای حاصل خیزی زمین‌های کشاورزی دارد و سد زاینده رود نیز کاهش قابل ملاحظه ای در میزان غلظت مواد معلق ایجاد می‌کند، این سد بر حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی پایین دست اثر منفی دارد و کشاورزان برای جبران کمبود در زمین‌های کشاورزی مجبور به استفاده از کودهای شیمیایی هستند.
متأسفانه حدود پنج سالی است که فاضلاب بیمارستان چمران به زاینده ‌رود می‌‌ریزد که علاوه بر آلوده کردن آب جاری، آلودگی خاک را نیز به همراه دارد. بر اساس گزارش‌های اداره محیط زیست شهرستان اصفهان در اوایل سال جاری، در برخی روزها این فاضلاب با دبی هزار و در برخی روزها با دبی پنج هزار وارد رودخانه می‌‌شود که این میزان بسته به تعداد بیماران و مراجعات به بیمارستان است.
تخلیه فاضلاب‌های شهری و کشاورزی و در بعضی موارد فاضلاب‌های صنعتی به رودخانه‌ها باعث افزایش مواد شیمیایی از جمله نیترات و فسفات می‌ شود. این تغییر شیمیایی افزایش جلبک‌ها را به دنبال خواهد داشت. حجم وسیع جلبک‌ها می تواند موجب تغییر رنگ، بو و طعم نامطلوب آب بشود. در این صورت مشکلات بسیار زیادی را در تصفیه آب به دنبال خواهد داشت. بعضی از جلبک‌ها مانند «اوسیلاتور» یا «میکروکیس تیس» و «آنابنا» که در رودخانه زاینده رود وجود دارند، از خود سم آزاد می ‌کنند و در غلظت زیاد می توانند موجب مرگ ماهی‌ها شوند.

ادامه دارد ... ☟☟

✅رودخانه‌ای که دیگر زنده نیست!
☜قسمت سوم


باید یادآور شد که برداشت‌های شن و ماسه از سواحل و کشت و کارهای غیر مجاز در حاشیه رودخانه از عوامل مهم آسیب رسان به رودخانه زاینده رود به شمار می‌روند.
پوشش گیاهی ـ در سواحل رودخانه زاینده رود پوشش گیاهی متنوعی دیده می‌‌شود زیرا این رودخانه از ارتفاعات بسیار مرتفع سرچشمه می‌گیرد و سرانجام در کویر جاری می‌شود. گونه‌های تیره اسفناج از جمله لارک و اشنان در سواحل کویری رودخانه می‌‌رویند.
گل بابونه و گونه‌‌های درمنه نیز از گیاهان سواحل کوهستانی به شمار می‌روند. تعداد شش گونه بارهنگ آبی یا گوشاب که از گیاهان آبزی جنس «پوتاموژتون» (Potamogeton)محسوب می‌شوند، در این رودخانه شناسایی و گزارش شده اند. این گیاهان یکی از مهم ترین گیاهان آبزی از خانواده Potamogetonaceaeبه شمار می‌روند. گونه‌های این جنس علفی، شناور یا غوطه ور در آب هستند که می‌توانند عناصری مانند نیتروژن، فسفر و فلزات سنگین را به میزان زیادی جذب و تجمع دهند.تعداد ۳۵ جنس جلبک در زاینده رود شناسایی شده است که از این تعداد شش جنس شاخص آب‌های آلوده هستند.
تنوع جانوری ـ پلنگ، جبیر، مرآل، یوز، آهو، گور ایرانی، پازن، قوچ اوریال و ارمنی، روباه شنی، هوبره، عقاب طلایی، بحری، بالابان، هما و سمورآبی از حیوانات اطراف زاینده رود به شمار می‌روند.
قزل ‌آلای رنگین ‌کمان، آمور، زرده پر،«لوچ ماهی» با نام علمی‌Turcinoemacheilus bahaii،«عروس ماهی زاینده رود» با نام علمی‌Petroleuciscus esfahaniو «ماهی کاوار» با نام علمی‌Squalius lepidusاز ماهیان بومی‌رودخانه زاینده رود هستند.
در طول رودخانه زاینده رود، چهار گونه گاماروس گزارش شده است که از سخت پوستان و خانواده Gammridaeمحسوب می‌شوند.

☜☜نویسنده :مرتضی جوهری